به گزارش روابط عمومی انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه، حجت الاسلام دکتر محمدتقی سبحانی در اولین کارگاه دومین دوره مدرسه تابستانی کلام امامیه که در روز سه شنبه ۲۶ مرداد در مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان به همت انجمن کلام حوزه – دفتر اصفهان برگزار گردید به تبیین نظریه های امامت در دو جریان محدثان و متکلمان امامیه پرداخت.
وی با پیشینه شناسی دو جریان فوق گفت: محدثان معتقدند که در میراث شیعی به اندازه ی کافی محتوا، روش و عقلانیت وجود دارد و ما برای فهم دین نیازمند وارد کردن مؤلفه های برون دینی نیستیم. عقلانیت به اندازه ی کافی در دین هست از این رو مراجعه به کتاب و سنت و مراجعه به عقلانیت درون دینی برای فهم دین کفایت می کند. در مقابل اما متکلمان معتقد بودند در مورد دین می توان بحث و گفت و گو کرد. از این رو از نظر آن ها هیچ مانعی ندارد که یک دستگاه مفهومی جدید و برون دینی بتواند آموزه های کتاب و سنت را توضیح دهد.
وی سپس در توضیح امام شناسی این دو جریان افزود: این دو جریان در اصول تفکر امام شناسی شیعه اتفاق نظر دارند و تا دوره های بعد این اصول بر هم نخورد و تفکر شیعه در اصول و مبانی جدا نشد. این اصول عبارتند از: الف) جایگاه امام در دنیا و آخرت و امتداد خط نبوت در امامت ب) ویژگی های امام: نصب الهی، عصمت، علم ویژه. ج) مسئله ی نص.
ایشان در ادامه اظهار داشت: اما از آنجا که متکلمان درگیر با فضای برون مذهبی هستند، بایستی با ادبیاتی سخن می گفتند که خصم بفهمد و بپذیرد زیرا رسالت اصلی متکلم آنست که حرف دین و مذهب را در برابر مخالف به اثبات عقلانی برساند. از این رو تفاوت روشی مهمی در بیان ابعاد نظریه امامت میان محدثان و متکلمان شکل گرفت.
دکتر سبحانی در تبیین تفاوت روشی در بیان ابعاد نظریه امامت میان محدثان و متکلمان گفت: نخست آنکه متکلمان سعی داشتند تا مجموعه مؤلفه های امامت شناسی را در یک پیوند هماهنگ در کنار هم تنظیم نموده، حلقه های ارتباطی عقلانی آن را بیابند و به طراحی یک نظام منسجم امامت شناسی دست بزنند. و دومین نکته که نتیجه نظام سازی عقلانی است آنست که هر جا متکلم نمی تواند تبیین عقلانی از یک شأن منصوص امام داشته باشد، آن ویژگی را در نظام امام شناسی خود وارد نمی کند. یعنی متکلم آن چیزی را از امامت می گوید که می تواند آن را تبیین عقلانی کند. از این رو متکلم در میان نصوص دینی دست به گزینش می زند.
وی در ادامه افزود: با توجه به این دو مسئله، امام شناسی متکلمان منظومه ای است منسجم و به هم پیوسته، اما محدود و حداقلی. برخلاف محدثان که این محدودیت روشی را ندارند و لذا منظومه فکریشان به مراتب از متکلمان گسترده تر است چراکه آنها گرچه قطعا منظومه فکری داشته اند، لیکن در گام اول به دنبال شکل دادن یک دستگاه و نظام امامتی نبودند. بنابراین دست به گزینش نزده و سعی می کنند حداکثر شئون ذکر شده در نصوص دینی را برای امام قائل شوند. بنابراین نظام شکل گرفته در بین محدثین ضرورتا قابل دفاع عقلانی در یک دستگاه نیست چون محدثان به دنبال فهم و فقاهت در دین اند. محدث می گوید من باید دین را بفهمم. چه مخاطب بپذیرد چه نپذیرد لذا فهم محدث از آموزه های دینی بر قبول و پذیرش مخاطب متوقف نیست.
حجت الاسلام دکتر سبحانی در ادامه اظهار داشت: متکلمان معتقدند در حوزه ی عرضه ی دین امام آن چه نزد پیامبر بوده را اعلام می کند. علم امام وراثی و عن النبی است. اما محدثان علاوه بر آن، علم الهی دیگری را نیز قبول داشته و بر این باورند امام هم آنچه را از پیامبر به ارث رسیده ابلاغ می کند و هم می تواند از طریقی غیر از رسول خدا بر علومش افزوده شود و از جانب خدا آگاه به علوم و معارف جدیدی می شود که بدان تحدیث گفته می شود.
وی ادامه داد: اختلاف بعدی آنست که متکلمان بر این باورند که فقط حوزه معارف دینی در حوزه فهم و علم امام است و آگاهی به ماورای آن برای امام ضرورتی ندارد حال آنکه محدثان معتقد بودند علم امام ورای حوزه دین و معارف و احکام دینی است. تفاوت سوم اما به بیان رویکرد اصلی امامت می پردازد بنا بر دیدگاه متکلمان رویکرد اصلی امامت در حوزه سیاست امور و اداره دین و دنیا است اما بر پایه نگاه محدثان شأن اولیه و اصلی امام تبیین معارف دینی و توسعه معارف وحی است و اداره ی جامعه وظیفه ی فرعی اوست.
عضو هیأت مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه در پایان به مقایسه سه نمونه امامت شناسی محدثان و متکلمان پرداخته و امامت پژوهی محمد بن حسن صفار، محمد بن یعقوب کلینی و شیخ مفید را مورد بررسی قرار داد و افزود: شیخ مفید با آنکه بی تردید یک حدیث پژوه است اما یک امام شناسی کلامی ارائه می دهد که حتی بسیاری از معارف کافی کلینی را نیز نقل نکرده است. او بحث را با تعریف امامت آغاز می کند. وی امام را ریاست عامه بر دین و دنیا می داند. اگرچه این تعریف از معتزله اخذ شده، اما منظور شیخ مفید با منظور معتزله از ریاست در دین است. از این جا شیخ مفید وارد بحث می شود که با این تعریف مشترک، آیا عصمت شرط ضروری امامت هست یا نه؟ مرحوم مفید بین فضائل ائمه و شروط ضروری امامت تفاوت می گذارد و می گوید ائمه فضائلی را داشته اند اما این ها از شرایط امامت نیست. در مقابل مرحوم صفار معتقد است امام باید زبان همه ی دنیا را بداند، اما مرحوم مفید می گوید دانستن زبان حیوانات از ویژگی های امام نیست؛ هر چند ائمه داشته اند. همچنین در دیدگاه صفار، امام با دیدن هر انسان ضمیر او را می خواند اما مرحوم مفید علم به ضمائر را ضروری شرایط امام نمی داند و می گوید ائمه بعض ضمائر نفوس را می دانستند.
لازم به ذکر است دومین دوره مدرسه تابستانی کلام امامیه با موضوع تبیین ابعاد نظریه امامت در روزهای ۲۶ تا ۲۸ مرداد سال ۹۵ با حضور جمعی از اساتید برجسته کلام از جمله حجج اسلام آقایان دکتر برنجکار، سبحانی، خسروپناه، قدردان قراملکی، صفری فروشانی و… به مدت سه روز از سوی انجمن کلام اسلامی حوزه در مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان برگزار می شود.
