به گزارش روابط عمومی انجمن کلام اسلامی حوزه، نشست علمی “نقد دیدگاه های سکولاریستی نسبت به وحی” به همت انجمن کلام اسلامی حوزه و با همکاری مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآنی، دبیرخانه اولین کنگره بین المللی قرآن و علوم انسانی و انجمن قرآن پژوهی حوزه و با سخنرانی حجت الاسلام دکتر هادی صادقی و حجت الاسلام دکتر علیرضا قائمی نیا در مدرسه علمیه امام موسی کاظم علیه السلام برگزار خواهد شد.
در ابتدای این نشست حجت الاسلام دکتر هادی صادقی با اشاره به تبیین معنا و مفهوم سکولار گفت: سکولاریسم را می‌توان با توجه به ریشه آن، امر بیرون معرفت در برابر امر مقدس تعریف کرد یا هر چیزی که ارتباطش با عالم قدس، قطع و یا ضد آن باشد، سکولار گفته می‌شود.
ایشان با بیان اینکه به امور غیردینی، سکولار گفته می‌شود افزود: اینکه ما در امور دینی از منظر سکولاریسم بررسی کنیم در ظاهر امری متناقض نماست ولی به هر حال این مسئله رخ داده و عده‌ای تلاش دارند که امور دینی را غیرالهی توصیف و مرکز قدسی عالم یعنی خدا را نادیده بینگارند مثلا وقتی از فقه سخن می‌گویند مقالاتی در فرایند سکولار شدن فقه در حوزه می‌نویسند.
وی اظهار داشت: در دهه‌های اخیر به ویژه ده ساله اخیر تلاش‌های زیادی شده است که وحی به گونه‌های غیرالهی تفسیر و نقش خدا را در آفرینش قرآن یا به طور کلی نادیده گرفته و یا به حداقل برسانند؛ در گذشته گفته می‌شد که خداوند مفهوم را در روح پیامبر آفریده و کار پیامبر است که آن را زمانی و مکانی و عربی کرده و لفظ ببخشد.
عضو هیات مدیره انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه در ادامه افزود: می‌گویند خداوند محصور الفاظ و تاریخ و زبان نیست پس اگر او چیزی ایجاد کند نقش مبهم و حیرت‌آفرین فارغ از زمان و مکان در جان پیامبر آفریده و جان ایشان است که به آن مفهوم القاء شده، صورت و لفظ می‌دهد؛ در این تفکر، نوعی نقش برای خدا هم قائل شده اما به تدریج شاهد هستیم که نقش خدا نیز به طور کلی در تحلیل‌های دهه‌های بعد حذف شده و دیگر از آن بحث هم نمی‌شود؛ صاحبان این تفکر می‌گویند در قوه خیال پیامبر چیزی شکل گرفته و بعد به صورت عربی لفظ می‌بندد و زمان‌مند و مکان‌مند می‌شود.
ایشان با بیان اینکه هر قدر جلوتر می‌آئیم مباحثی مانند رویاهای رسولانه و مباحث سکولاریستی‌تر مطرح می‌شود تصریح کرد: عرفا وقتی از این امور بحث می‌کردند نقش خداوند را به صورت پررنگ داشتند ولی سکولارها این نقش را به کلی منکر می‌شوند.
وی تصریح کرد: اولین نتایج این نوع تفکر آن است که وقتی شما به قرآن مراجعه کنید احکام آن تاریخی و محصور در یک قوم و زبان و فرهنگ است و اگر از زمان دیگری بخواهید سخن بگویید آن دوره گذشته است و در نهایت نتیجه قهری آن بی اعتبار کردن احکام قرآن کریم و وحی است زیرا امری که سکولار شد فرازمانی و فرامکانی نیست در حالی که ما معتقدیم حلال محمد حلال الی یوم القیامه و حرام محمد حرام الی یوم القیامه است.
عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه وحی به دنیا آمده و برقلب پیامبر و بر زبان ایشان القاء شده و فرایند دنیوی برای آن طی شده است گفت: تبیین امور وحیانی نیازمند امور دنیوی است و ما این مسئله را نفی نمی‌کنیم که نباید هیچ بحثی از ارتباطات دنیوی در این مقوله داشته باشیم به همین دلیل در تفاسیر نیز به مباحث زبان‌شناسی، فلسفه زبان و … پرداخته می‌شود لذا این کارهای علمی باید صورت بگیرد و امور دنیوی نباید نفی شود ولی تحلیل انحصاری وحی در مقولات طبیعی نه درست و نه ممکن است.
ایشان افزود: حضور و نقش خدا در جهان نافی اسباب و علل نیست؛ خدا از طریق اسباب و علل در دنیای مادی فعال ما یشاء است و علاوه بر این تبیین درست به ما می‌گوید باید هر دو جنبه را در نظر بگیریم ولی تفاسیری که سکولارها ارایه می‌دهند وحی را تماما دنیوی می‌کنند به عبارت دیگر حقیقت ماجرای آنان نفی خداوند است.
ایشان ادامه داد: اگر این تفاسیر را بپذیریم آنگاه این سؤال مطرح است که اگر خدا بخواهد حکمی را بر پیامبر القاء، یا دستوری شرعی بدهد و یا پیشگویی از آینده بکند و سنتی را بنهد آیا از انجام آن عاجز است؟ و دست او بسته و اسباب و علل مادی اجازه مداخله خدا را نمی‌دهند؛ آیا خدا نمی‌تواند تولید صوت کند که پیامبر بشنود و دیگران نشنوند و این از اشکالات اساسی در این نوع تفاسیر است.
معاون فرهنگی قوه قضائیه در ادامه اظهار کرد: اینها می‌گویند اگر امری تاریخی بخواهد در فراتاریخ جریان یابد چگونه ممکن است؟ این تفکر شبیه تفکری است که معتقد به یدالله مغلوله است در حالی که دست خدا در تمام امور مانند توسعه و تنگی رزق باز است و آن وقت چگونه در این امور نتواند اراده خویش را جاری کند؛ این ریشه اصلی اختلاف دیدگاه سکولارها با غیرسکولارهاست.
وی افزود: حضور امری تاریخی در تاریخ ظاهرا تناقض‌نما است و ممکن است با تجسد یکی شود؛ البته ما این را قبول نداریم اما اگر بخواهد ارتباطی طبق مشیت الهی از طریق وحی صورت گیرد چرا مانعی برای آن ایجاد شود.
ایشان تاکید کرد: مسئله وحی از نزول تا فهم و تفسیر و بیانش یک ارتباط امر مقدس با امر دنیوی و تاریخی است؛ ارتباطی که قدسیت و هم فراتاریخیت آن حفظ و هم در تاریخ جریان دارد.
دکتر هادی صادقی ادامه داد: یکی از مشکلات این نوع تفاسیر سکولار این است که می‌گویند اثبات وحی، برون دینی است و ما هم باید برون دینی بحث کنیم؛ این ها در تحلیل جریانات نیز آن را خطی در نظر می‌گیرند که از یک ترتیب با منطقی روشن از مقدمه به نتیجه می‌رسیم که این تصور خام است و فهم بشر از قرآن و جهان و … خطی و به این گونه نیست زیرا ما در مواجهه با هر پدیده باید ارتباط دو سویه برقرار کنیم.
وی تصریح کرد: اموری از بیرون و اموری از درون داریم که ما را به این ارتباط نزدیک می‌کند و یکی از خطاهای مهم و بزرگ سکولارها این است که اساسا به درون دین و وحی برای فهم این مقوله مراجعه نمی‌کنند در حالی که اگر به قرآن و روایات مراجعه کنیم می‌گویند که وحی فراتاریخی است.
عضو انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه با اشاره به جایگاه وحی در منظومه معرفتی روایات عنوان کرد: امام باقر علیه السلام فرمودند که «ان القرآن حی لا یموت» امام علی علیه السلام نیز فرمودند: «لا یخلقه الزمان …»؛ زمان آن را کهنه نمی‌کند و هر آیه قرآن، حی است و نمی میرد و اگر آیه ای درباره اقوام پیشین هم نازل شده و این آیه فقط مخصوص افراد آن دوره باشد قرآن می‌میرد لذا آیات تاریخی قرآن نیز ناظر به فراتاریخ است.
وی با بیان اینکه قرآن سرگرمی و داستان نیست بلکه برای همه اقوام و ازمنه آمده است ادامه داد: بنابراین خود قرآن مدعی است که برای همه ناس و برای همه دوران ها است بنابراین مراجعه ما به روایات و قرآن از باب تعبد صرف نیست بلکه از خود آن‌ها برای فهم این مقوله کمک می‌گیریم.
عضو هیأت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تاکید کرد: ما باید به یک ارتباط دو یا چند سویه میان قرآن و مجموعه مفاهمه و معارف بشری دست بزنیم که خیلی هم پیچیده است زیرا این ارتباط خطی نیست بلکه فرکانسی افزایشی است و تزایدی رو به جلو دارد یعنی هرقدر به اندوخته علمی بشر اولیه مراجعه کنیم نمی‌توانیم آن را نادیده بگیریم ولی وقتی سراغ قرآن می‌رویم بدانیم که قرآن وجود ممثل و مجسد هم دارد و آن وجود پیامبر و ائمه است.
وی تاکید کرد: لذا برای فهم بهتر قرآن باید فهم درستی از سیره هم داشته باشیم به تعبیری امام علی، تفسیر مجسد قرآن کریم است و برای فهم بیشتر قرآن باید فهم درستی از این امام همام داشته باشیم.
دکتر صادقی ابراز داشت: اگر بخواهیم به حقایق قرآن بیشتر پی ببریم باید به پیامبر و سیره ایشان و سیره ائمه مراجعه کنیم بنابراین اگر می‌خواهیم تفسیر از خود وحی داشته باشیم ضمن مراجعه به داشته‌های معتبر بشری که ثابت و لا یتغیر هم نیستند باید سراغ خود قرآن و سنت هم برویم در این صورت ارتباط تاریخ و فراتاریخ بهتر برقرار خواهد شد. به تعبیری چون قرآن، قدسی است اجتهاد در فهم آن نیز امری دنیوی و متدیک و سکولار صرف نیست.
وی افزود: به حقیقت قرآن صرفا با کارهای متدیک رایج در علوم نمی‌توانیم پی ببریم و باید واجد حقایق معنوی و ملکه قدسی نیز بشویم تا بتوانیم قدری به معرفت قرآن نزدیک شویم زیرا حقیقت قرآن در دست ما نیست و نقلی از آن در دست ماست همان طور که سنت در دست ما نیست و بخشی از آن نقل شده است.
ایشان تاکید کرد: البته اگرچه تمام سنت در دست ما نیست ولی باید از همین هم بهره ببریم ضمن اینکه وقتی به ثقلین مراجعه می‌کنیم نمی‌توانیم به فهم ناقص یکسویه از هر کسی اکتفا کنیم و باید فهم ثقلین از قرآن نیز مد نظر باشد اگرچه می‌توانیم از ظاهر و الفاظ نیز چیزی بفهمیم.
حجت الاسلام دکتر هادی صادقی در پایان سخنان خود با بیان اینکه بلاغت عادی زبان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، معمولی و حتی از امام علی علیه السلام نیز پایین‌تر است زیرا آن حضرت قرار بود امی بماند تا قرآن، جلوه داشته باشد تاکید کرد: در قرآن نیز برخی کلمات مانند احکام شرعی باید از صریحترین واژه‌ها استفاده شود ولی در برخی سخنان نیز مخلوطی از زبان های مختلف مانند امثله و مجاز و حقیقت و … است بنابراین انواع سبک های بشری در کلمات الهی نیز آمده و این جامعیت باید دیده شود لذا یک سنخ دیدن زبان قرآن، کار اشتباهی است.
در ادامه این نشست حجت الاسلام دکتر علیرضا قائمی‌نیا، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در نقد دیدگاههای سکولاریستی نسبت به وحی قرآنی گفت: وحی در تفکر اسلامی، مفهومی مرکزی است و هیچ دینی ابتنای خود را به‌صراحت بر آن بنا نکرده است و اگر قرآن را با سایر کتب مقدس مقایسه کنیم در هیچ کدام از این کتب، به‌صراحت در مورد وحی موضع‌گیری نشده است.
ایشان با بیان اینکه وحی ارتباط ویژه میان خدا و پیامبران است تصریح کرد: در طول تاریخ در ۱۴ قرن گذشته فلاسفه و متکلمان دیدگاههای گوناگونی در مورد وحی آورده‌اند و در عصر جدید و بعد از دوره مدرن نیز دیدگاههای سکولاریستی مطرح شد. فضل‌الرحمان پاکستانی جزء نخستین افراد در این مسئله بوده است و افرادی مانند سروش و شبستری و …. نیز متاثر از دیدگاههای فضل‌الرحمان هستند و این روند در برخی کشورهای دیگر مانند مصر نیز دنبال شد.
دکتر قائمی‌نیا با اشاره به نتایج توسعه دیدگاههای سکولار در مواجهه با قرآن اظهار کرد: در این نگاه انسان محدود به زمان شده و وحی فرازمانی ندارد؛ لذا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز هر چه آورده در زمان خود منحصر بوده است و جنبه فرازمانی ندارد و نمی‌تواند پاسخ‌گوی مسایل جدید دوره معاصر باشد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تاکید کرد: اساس فلسفه این نوع دیدگاهها بحث تاریخیت است، یعنی این دیدگاه معتقد است که انسان‌ها محدودیت فرهنگی، زبانی، تاریخی و … دارند و نمی توانند به حقیقت مطلق برسند البته چنین نگاهی بیشتر از دوره هگل تاکنون توسعه یافته و بر آن تاکید شده است.
وی افزود: این گروه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را هم متاثر از شرایط تاریخی می‌دانند که امکان ورود به فضای غیرزمانی و مکانی را ندارد، لذا با تعابیر مختلف تلاش می‌کنند تا تقریری از تاریخیت را ارائه کنند.
ایشان عنوان کرد: تاریخیت در فلسفه هگل و در نقد کانت مطرح شده است، زیرا کانت معتقد بود که انسان بخشی از داده‌های خود را از عالم واقع می‌گیرد و برخی نیز ساخته ذهن اوست ولی هگل معتقد بود که محدودیت‌های معرفت بشری به ذهن بر نمی‌گردد بلکه به تاریخ باز می‌شود؛ لذا حقیقت را از دریچه تاریخ می‌بیند و فلاسفه بعدی نیز محدودیت‌های معرفتی را ناشی از فرهنگ و زبان انسان دانستند.
حجت الاسلام دکتر قائمی نیا تصریح کرد: این افراد معتقدند که وحی به خصائص بشر باز می‌گردد و نوعی رویت نبوی پیامبر نسبت به جهان است و تاکید می‌کنم همه روشنفکران سکولار، تلاش کرده‌اند تا مدلی ارایه کنند که ما به واسطه آن وحی را بفهمیم مثلا مدل رویا انگاری وحی یکی از این مدل‌هاست؛ یعنی خواب چه ویژگی دارد که مهمترین آن این است که ما در خواب با زبان نمادین روبرو هستیم از این رو این افراد تلاششان بر این است که نشان دهند زبان قرآن کلا نمادین است و چون نمادین است حکم واقعی صادر نکرده است.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه از دید این افراد زبان قرآن، نمادین است و ما باید در هر جایی آن‌ها را تفسیر کرده و به معنای تحت‌اللفظی نگیریم تصریح کرد: وحی پدیده‌ای ذوجنبتین است و جنبه فراطبیعی و طبیعی دارد؛ یعنی از یکسو پدیده‌ای نادر در زندگی بشر است و از سویی نیز می‌توان از زاویه نگاه طبیعی هم به آن پرداخت لذا باید این دو جنبه در تحلیل‌ها لحاظ شود در حالی که جنبه معتقد به تاریخمندی نمی‌توانند این دو جنبه را تحلیل کنند.
وی با اشاره به برخی نتایج چنین دیدگاههای سکولاریستی به قرآن کریم که از سوی برخی مانند سروش و … نیز مطرح شده است افزود: این افراد به این مسئله توجه ندارند که اگر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مانند دیگران محدود به تاریخ و زمان هستند به معنای تاریخیت خداوند نیز خواهد شد یعنی العیاذ بالله خداوند نمی‌تواند حقایق ابدی را در اختیار بشر قرار دهد، از این‌رو عقاید سکولار نمی‌توانند وحی را فهم کنند.
ایشان ادامه داد: باید قابلیت مدل‌های تبیین وحی لحاظ شود؛ مثلا رویاانگاری وحی را در نظر بگیرید؛ افراد مدعی این عقیده می‌گویند قرآن، نمادین است؛ در حالی که زبان وحی در پاره ای اوقات نمادین است؛ در مورد وحی نمی‌توان تبیین رویا را در نظر بگیریم زیرا خواب انسان‌ها به دنبال یافتن واقعیت است ولی در رویای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم واقعیت هم وجود دارد که این نوع مدل مورد پذیرش ما هست ولی این افراد دنبال تحلیل این گونه نیستند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نمی‌توان فردی زمانی تفسیر کرد، اظهار کرد: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‌گوید من حقایقی را به شما می‌گویم که در جای دیگر نمی‌توانید بیابید و این حقایق متصل به منبعی غیر بشری است و در قرآن و روایات تبیین شده است، همان‌طور که در آیه شریفه فرموده است: «وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ»(شوری/۵۱) که اکثر مفسران نیز در ذیل تفسیر این آیه، آن را ناظر به اقسام وحی می‌دانند اگرچه علامه طباطبایی اشاره به اقسام زبانی دارد.
وی افزود: این قبیل آیات به صراحت می‌گویند یکی از جنبه‌های وحی، ارتباط زبانی است که نمی‌توان آن را با خواب مقایسه کرد؛ از جمله ویژگی‌های وحی قرآنی، سرشت زبانی و حاصل ارتباطی زبانی خدا با حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که در تاریخ بشر بی‌سابقه است؛ مثلا خدا با حضرت موسی علیه السلام سخن گفت اما این سخن گفتن تبدیل به کتاب نشده است اما ماحصل گفتار خدا با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مقوله زیانی یعنی قرآن است.
قائمی‌نیا با بیان اینکه برخی مدعی‌اند رویت و نگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به جهان، وحی است ولی این تعبیر به هیچ وجه درست نیست عنوان کرد: فلسفه در حدی نیست که بدون ادعای فردی که مدعی نبوت است بخواهد برای این مقولات مطلبی ارایه دهد زیرا اگر خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نمی‌گفت وحی وجود دارد و ماهیت آن چیست فلسفه اساسا توان ورود به این مقوله را نداشت و باید توصیف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، اطلاعاتی در اختیار ما قرار دهد که در آیات و روایات منعکس است و برخی از علوم بخواهند به توصیف این مسایل بپردازد.
دکتر قائمی نیا با تاکید بر اینکه فلاسفه، در محدوده برهان و عقل به توصیف مسایل مرتبط با این علم می‌پردازند در حالی که تحلیل پدیده پیچیده وحی، صرفا برهانی نیست ادامه داد: برخی مدعی هستند که در غرب اجماع بر سر فلسفه‌های غیرتاریخی وجود دارد که این ادعا خلاف واقع است زیرا مواردی در تقابل با این دیدگاه نیز وجود دارد.
ایشان بیان کرد: از طرفی در فلسفه زبانی، گفته می‌شود که ارتباط زبانی خدا و بشر ممکن نیست که ادعای فلسفی قابل بحثی است زیرا این دانش‌های بشری اساسا نمی‌توانند این مسئله را رد کنند بلکه محدوده این دانش‌ها تحلیل پدیده‌هایی است که در این علوم رخ می‌دهند نه چیزی فراتر از آن.
وی عنوان کرد: اینها می‌گویند اگر خدا بخواهد جملاتی بر زبان بیاورد برای بشر قابل فهم نخواهد بود که این ادعا، ادعای باطلی است، زیرا خدا وقتی وارد مقوله زبانی بشر شود، براساس همان قواعد زبانی هم سخن خواهد گفت تا برای بشر نیز قابل تحلیل باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: برخی مدعی هستند که حتی دریافت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از وحی نیز تفسیر است که این جای بحث دارد؛ زیرا هر فهمی، تفسیر نیست و این نوع برداشت، دچار تسلسل می‌شود و ما در هیچ کجا فهمی از واقع نخواهیم داشت لذا این سلسله باید در وجود پیامبر، قطع شود زیرا این طور نیست که انسان همیشه از تفسیر به حقایق عالم برسد.
وی اظهار داشت: اینها معتقدند که مثلا درختان در عالم واقع، نشانه خدا نیستند در حالی که در کتاب و سنت، آیه، مفهوم واقعیت و نشانه خدا است نه اینکه این نشانه‌ها تنها بر پیامبر به عنوان آیه جلوه کرده باشد؛ کتاب و سنت به صراحت می‌گوید که پیامبر با خود واقعیت مرتبط است و تعبیر شهید نیز در قرآن یعنی اینکه پیامبر مواجهه شاهدانه با حقیقت دارد.
ایشان با بیان اینکه باید میان وحی و پدیده وحی با پدیده فهم متن تفاوت قائل شویم تاکید کرد: به هر کدام هم که قائل باشیم هرمنوتیک فلسفی و سکولار نمی‌تواند به تحلیل درست بپردازد و در هر دو عرصه تبیین درستی ندارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامدکتر قائمی نیا با رد نمادین بودن زبان وحی به طور کامل، افزود: زبان وحی کارکردهای مختلف دارد و همیشه نباید انتظار کارکرد ادبی از آن داشته باشیم بلکه گاهی استفاده از زبان ادبی خلاف هدف قرآن است مانند آنچه در مورد آیات‌الاحکام با آن مواجه هستیم.
لازم به ذکر است نشست علمی “نقد دیدگاههای سکولاریستی نسبت به وحی” به همت انجمن کلام اسلامی حوزه و با همکاری مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآنی، دبیرخانه اولین کنگره بین المللی قرآن و علوم انسانی، انجمن قرآن پژوهی حوزه و دبیرخانه انجمن های علمی حوزه و با سخنرانی حجت الاسلام دکتر هادی صادقی و حجت الاسلام دکتر علیرضا قائمی نیا روز سه شنبه ۹ آبان ماه ۹۶ ساعت ۱۶ الی ۱۷:۳۰ در سالن جلسات مدرسه علمیه امام موسی کاظم علیه السلام برگزار شد.
جهت دریافت صوت نشست اینجا کلیک نمائید.
