یکی از ائمۀ جمعه در مقام تشویق مردم به شرکت در انتخابات، حدیثی مشهور را باز خوانی کرد. به دنبال آن، سؤالات و اشکالاتی در فضای مجازی مطرح شده است. حجت‌الاسلام و المسلمین رضا برنجکار رئیس انجمن کلام حوزه و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در یادداشتی به این مسأله پرداخته است.
جمعۀ گذشته یکی از ائمۀ محترم جمعه در مقام تشویق مردم به شرکت در انتخابات، از حدیث «مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ».[۱] استفاده کرد.
بیان ایشان را در قالب استدلال زیر می‌توان خلاصه کرد:
صغری: عدم شرکت در انتخابات، مصداق عدم اهتمام به امور مسلمین است.
کبری: هر کس به امور مسلمین اهتمام نورزد، مسلمان نیست.
نتیجه: هر کس در انتخابات شرکت نکند، مسلمان نیست.
با توجه به این که در خصوص تعبیر«لیس بمسلم؛ مسلمان نیست» که در حدیث بالا ذکر شده و در کبرای استدلال، از آن استفاده شده، سؤالات و اشکالاتی در فضای مجازی مطرح شده است، در این یادداشت، توضیحی در این باره ذکر می‌شود. در این یادداشت، کاری به مقصود گوینده محترم ندارم. همچنین بحث از صغرای استدلال را به فرصتی دیگر واگذار می‌کنم.
برخی اشکال کرده‌اند که اگر حدیث درست باشد، باید بگوییم ۷۰ درصد مردم فلان استان یا نصف مردم ایران، مسلمان نیستند، چون در انتخابات شرکت نکرده‌اند.
در پاسخ به این اشکال باید گفت: تعبیر «فلیس بمسلمٍ» در احادیث، تعبیر شایعی است و در موارد مختلف به کار رفته است. یکی از این موارد عدم اهتمام به امور مسلمین است. مرحوم کلینی بابی را با عنوان«الاهتمام بامور المسلمین و النصیحه لهم و نفعهم»[۲] در کافی منعقد کرده و در سه حدیث اول و چهارم و پنجم تعبیر «فلیس بمسلم» دیده می‌شود. دو حدیث از این احادیث، معتبر و صحیح است. مرحوم شیخ طوسی نیز در کتاب تهذیب الاحکام مشابه این احادیث را به سند معتبر و صحیح، ذکر کرده است[۳]. این تعبیر در احادیث دیگر در مورد فریب دادن دیگران نیز آمده است: «مَنْ غَشَّ النَّاسَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»[۴]، و نیز در مورد کسی که زکاتش را نمی پردازد: «مَانِعُ الزَّکَاهِ کَآکِلِ الرِّبَا وَ مَنْ لَمْ یُزَکِّ مَالَهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»[۵]، و نیز در مورد کسی که قسم دیگری به خدا را نمی‌پذیرد: «مَنْ حُلِفَ لَهُ بِاللَّهِ فَلْیَرْضَ وَ مَنْ لَمْ یَفْعَلْ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»[۶].
گاه مردم نیز مشابه این تعبیرات را به کار می‌برند و مثلا فردی را می‌بینیم که در مورد کسی که او را فریب داده، می‌گوید: او مسلمان نیست و اگر مسلمان بود، این کار را نمی کرد. آیا مراد مردم و نیز روایات، این است که فرد فریبکار یا کسی که زکات نمی‌دهد مسلمان اصطلاحی نیست و کافر و نجس است؟ قطعا نه مردم از گفتن فلانی مسلمان نیست، چنین قصدی دارند و نه منظور احادیث چنین چیزی است و این برداشت بر خلاف اجماع مسلمین است و هیچ فقیهی فتوا نداده که کسی که زکات نداده مسلمان نیست. پس منظور از تعبیر مسلمان نیست در این اطلاقات چیست؟ علامۀ مجلسی تعبیر «مسلمان نیست» را به معنای «مسلمان کامل نیست» تفسیر کرده است(فلیس بمسلم ای کامل الاسلام)[۷] .
به نظر می‌رسد منظور از تعبیر «مسلمان نیست» در روایات و نیز اطلاقات عرفی این است که به اقتضای اسلام عمل نشده است. توضیح این که اقتضای اسلام و دستور صریح اسلام دادن زکات و ترک فریبکاری و پذیرش قسم مؤمن و اهتمام به امور مسلمین است. حال اگر کسی این امور را ترک کرد، به اقتضای اسلام عمل نکرده است. چنین شخصی از اسلام به معنای مصطلح، که در مقابل کفر است، خارج نشده است. تنها در صورتی شخص از اسلام خارج می‌شود که با علم به دستور اسلام به مثلا دادن زکات، زکات را منکر شود، نه این که زکات را پرداخت نکند. البته در مورد عمل بر خلاف دستور اسلام هم باید بر شخص حجت تمام شود که کاری خاص جزء دستورات اسلام است. مثلا بداند که زکات یا اهتمام به امور مسلمین دستور اسلام است و شرکت در انتخابات، مصداقی از مشارکت و اهتمام به امور مسلمین است.
پاورقی:
[۱] . کلینی، الکافی (ط – الإسلامیه)، ج۲، ص۱۶۳.
[۲] . همان.
[۳] . طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۷۵.
[۴] . شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۲۸۴.
[۵] .نعمان بن محمد، ج۱، ص۲۴۷.
[۶] . همان، ج۲، ص۵۲۱.
[۷] . مجلسی، مرآت العقول، ج۹، ص۱.
