به گزارش روابط عمومی انجمن کلام اسلامی حوزه، سلسله نشست های کلام پژوهان جوان با عنوان نشست علمی« جایگاه و کارکردهای عقل نزد ماتریدیه متقدم»به همت انجمن کلام اسلامی حوزه و با حضور ارائه دهنده حجت الاسلام مهاجری، حجت الاسلام دکتر جلالی به عنوان ناقد و با دبیری حجه السلام مروجی سه شنبه ۳ بهمن ماه در سالن همایش انجمن های علمی حوزه برگزار گردید.
در ابتدای این نشست حجت الاسلام محمداقا مروجی دبیر جلسه به جانمایی نشست علمی جایگاه و کارکردهای عقل نزد ماتریدیه متقدم در سلسله نشست‌های کلام‌پژوهان جوان پرداخت و گفت:
ضمن تبریک ایام مبارک تولد حضرت زهرای مرضیه سلام الله علیها و تقدیر از انجمن کلام حوزه، نکاتی به عنوان پیش مقدمه بحث عرض می‌گردد:
۱– فلسفه ذکر واژه «متقدم» که در عنوان موضوع ذکر شده توسط ارائه دهنده بیان خواهد شد.
۲- بحث مذکور در گروه سلفیه پژوهی دفتر تبلیغات تحت اشراف حجه الاسلام دکتر علیزاده موسوی انجام شده است.
۳- علت بحث از عقل عند المذاهب (با آن که گروه سلفیه پژوهی تمرکز بر شخصیت ابن تیمیه و سلفیه دارد) که یک نشست آن هفته قبل تحت عنوان:«جایگاه عقل نزد فخر رازی» ارائه شد، بخاطرعللی است: الف- در بحث از مبانی هر فرقه، آشنایی با منابع معرفتی از مهمترین مطالب است. ب- یکی از منابع معرفتی، عقل است که زیاد مورد کنکاش قرار گرفته و بحث در عقل در کارکرد، قلمرو، جایگاه (در تعارض عقل و نقل کدام مقدم می‌شود)، سیر تطور آن در هر فرقه و موارد دیگر انجام می‌شود. ج- قرار دادن ابن تیمیه در ترازوی سنجش، نسبت به سایر فرق اهل سنت در استفاده از منبع عقل، بحث را به بررسی عقل پژوهی عندالمذاهب می‌رساند. د- برخی از دوستان گروه سلفیه پژوهی بحث عقل نزد فرقه اشعری و برخی بحث عقل نزد فرقه اهل حدیث و برخی نیز بحث عقل نزد ماتریدیه را انجام دادند و ارائه دهنده از گروه اخیر است.
پس از توضیحات دبیر جلسه، ارائه دهنده محترم، حجت الاسلام مهاجری در تبیین مقاله خود ابتداء به مراحل تحقیق اشاره کرد و گفت:
ضمن تقدیر و تشکر از همه دوستان و بالاخص آقای جلالی و آقای علیزاده موسوی، این جانب تحقیق را در شش مرحله انجام دادم:
۱– بحث از جریان شناسی و جغرافیای ماتریدیه
۲- بحث از شخصیت شناسی این فرقه با توجه به مناطق زیستی آنان
۳- منبع شناسی این فرقه با توجه به شخصیت های شاخص آنان
۴- سراغ دو گونه اثر با تکیه بر عقل پژوهی رفتیم: الف- از برخی آثار روش عقل پژوهی را اخذ کردیم ب- از برخی آثار استنباط کارکردهای عقل را اخذ کردیم( که اگر کسی از کارکردها استفاده کند، عقل گراست و الا عقل گریز است). چهار کارکرد برای عقل اصطیاد شد: معرفت سازی عقل؛ حجت سازی عقل؛ معنا گرایی عقل؛ اعتبار سنجی عقل. البته کارکردهای دیگری نیز برای عقل وجود دارد که در حوزه نظری است و نمی‌توان با آن تشخیص داد که یک نظریه پرداز عقل گراست و یا عقل گریز مانند استفاده از قیاس، استفاده از بحث حسن و قبح و…
۵- تقسیم بندی تاریخ ماتریدیه بر اساس تطور عقل که می‌توان به سه دوره تقسیم نمود: ماتریدیه متقدم (از قرن ۴-۸)؛ ماتریدیه متوسط (از قرن ۸-۱۰) و ماتریدیه متأخر (از قرن ۱۰-معاصر). در دوره ماتریدیه متقدم نخستین شاهد شکوفایی عقل و بهره وری حداکثری از عقل هستیم. در دوره ماتریدیه متوسط شاهد نزول استفاده از عقل هستیم که دلایلی همچون نقل مکان، تأثیر از فرقه اشعری و… دارد. در دوره ماتریدیه متأخر به خاطر تأثیر جریانهای بنیادگرا بر این فرقه، شاهد استفاده حداقلی از عقل هستیم.
۶– انتخاب شخصیت‌های شاخص سه دوره انجام شد. در دوره ماتریدیه متقدم ابومنصور ماتریدی و ابومعین نسفی، در دوره ماتریدیه متوسط ابن همام و در دوره ماتریدیه متأخر شاه ولی الله دهلوی انتخاب شد. دو عامل باعث گزینش این شخصیت‌ها شد: داشتن موضع مشخص درباره عقل توسط آنان و تفاوت موضع این افراد نسبت شخصیت‌های ماقبل خود. در بحث این جانب که ماتریدیه متقدم است، از ابومنصور کتاب التوحید و از ابومعین نسفی کتاب تبصره الادله برای انجام تحقیق انتخاب شد و این انتخاب دلایلی دارد همچون تأکید شارحین این کتب بر اهمیت همین کتب در فرقه ماتریدیه.
فایده تحقیق: الف- اگر بتوانیم نمای عقلی به فرقه‌ها بدهیم، می‌توان باب گفتگو با آنان را باز کرد. ب-تنبه دادن به افراد معاصر هر فرقه نسبت به عقبه خودشان.
در بحث مذکور، ابتدا کاکردهای عقل ذیل چهارکارکرد که در مطالب قبل بیان شد، اصطیاد گشت و فیش‌ها و گزارش‌های بیان شده در مقاله را تحت آن کارکردها قرار دادیم. بحث در چهار فصل انجام شد:
۱- چیستی شناسی عقل: بحث از تعریف عقل و.. است. در تحقیق گفته شد که ابومنصور ماتریدی به صراحت از عقل تعریف ندارد اما از مطالبش در کاکردها، می‌توان تعریف را اخذ کرد برخلاف ابومعین نسفی که از عقل تعریف آورده است.
۲- هستی شناسی عقل: بحث از مصادیق قضایای عقلی است. در تحقیق از کارکردهای عقل همچون منبعیت عقل برای شناخت، دفاع از گزاره‌های کلامی و … بحث شد.
۳- معرفت شناسی عقل: این بحث ذیل دو عنوان معرفت شناسی عام و خاص انجام شد.
۴- کارکرد شناسی عقل: کارکردهایی همچون: مبناسازی، اثبات گزاره‌های دینی و… بیان شد.
نتیجه تحقیق: ماتریدیه متقدم با تکیه بر دو شخصی ابومنصور و ابومعین نسفی، بهره‌وری حداکثری از عقل را دارند و لذا عقل گرا هستند، هر چند ابومعین مقداری تعدیل شد.
پس از ارائه حجت الاسلام مهاجری، ناقد محترم جلسه جناب آقای حجت الاسلام دکتر جلالی، نسبت به مطالب مطرح شده در جلسه عنوان کرد و گفت:
قبل از ذکر نکاتی برای غنی شدن تحقیق، باید اهمیت تحقیق در فرقه ماتریدیه را بیان کنیم. در ابتدای کار این جانب که به ابتدای دهه هشتاد شمسی برمی‌گردد، اطلاعات قابل ملاحضه‌ای درباره این فرقه وجود نداشت ولی الان با تلاش محقیقین وجود دارد. این فرقه از لحاظ عِدّه و عُدّه مهم است. به لحاظ بسیاری از عقاید و منابع معرفتی، با شیعه قرابت دارد جز در باب امامت که این مبحث و مباحث دیگر همچون رؤیت خدا، نشان می‌دهد که این فرقه از فرق اهل سنت است. شیعه با حنفیان (ماتریدیه حنفی هستند) از زمان امام صادق علیه السلام تا الان همچواری داریم که در مناطقی همچون عراق، خراسان، شبه قاره و… هستند. البته تقابلاتی با آنها نیز داشتیم همانند عصر صفویان که حکومت عثمانی نمایندگی آنها را داشت. هر دو گروه باور دارند که دین اسلام عقل گراست هر چند در برخی از عصرها همانند ماتریدیه معاصر و اخباریان شیعه، بحث عقل کم رنگ شده است.
اما نکات نقد:
۱- انتخاب اثر: برای پیش برد تحقیق نیاز به گزینش هست، اما گاهی از حقیقت دور می‌شویم و باید نگاه کلی به یک فرقه داشت و نمی‌شود با انتخاب اثر خاص (همانند التوحید ابومنصور و تبصره الادله ابومعین) به نتیجه رسید، به خصوص که آثار ابومنصور زیادند هرگند دو اثر مهم او به دست ما رسیده است که همان التوحید و تأویلات است. اما التوحید (که آقای مهاجری انتخاب کردند) دارای دو مشکل است: الف- کتب ناقص و بی‌سر و ته است و سه رساله بوده که در این کتاب جمع‌آوری شده است و منظم نیست و همه ابواب کلام را ندارد. ب- کتاب مغلقی است. اما کتاب تأویلات روان و بسیار فنی‌تر و سرشارتر از التوحید است و تفسیر بی‌نظیر عقلی است و برای فهم دیدگاه ابومنصور باید به این کتاب هم رجوع شود. ابومعین نسفی نیز سه اثر دارد و غیر تبصره، دو کتاب دیگرش(التمهید و بحر الکلام) خلاصه تبصره هستند و توجه به بحرالکلام مهم است.
۲– در انتخاب شخصیت: در ماتریدیه متقدم، افراد دیگری نیز هستند همانند حکیم سمرقندی (شاگرد ابومنصور) و ابولیث سمرقندی (که پایه‌گذار منظومه فکری ابومعین نسفی و سایرین است) که به اینها نیز بایستی در تحقیقتان توجه می‌شد.
۳– در تقسیم بندی نیاز به ملاک روشنتر است. مثلاً ابوالبرکات نسفی قرن هشتمی، همانند ابومعین و حتی بیشتر از او عقل گراست (در حالی که شما گفتید ماتریدیه متقدم عقل گراتر از متوسط است).
۴- در کارکرد عقل گفتید که استفاده از مباحث عقل نظری همچون قیاس و… نشانه عقل گرا بودن نیست، به نظر درست نیست و این بحث چه تفاوتی با کارکرد حجت سازی دارد؟ حتی نسبت به ابن تیمیه هم کم لطفی است که بگوئیم عقل گرا نیست و عقل گرایی درجات دارد و استفاده از گزاره عقل، عقل گرایی محسوب می‌شود.
۵– تأویل را به صورت خوب بحث نکردید و فقط یک نظر از ابومنصور را در این بحث آوردید، در حالی که وی در کتاب تأویلات، خودش را قائل به تأویل نشان می‌دهد.
۶- مصادیق در این حیطه‌ها مشخص نشده است.
۷- تقسیم معرفت شناسی به عام و خاص، به نظر سلیقه شخصی شماست.
۸- در کارکرد علل مبناسازی دینی که ذکر کردید، بنده مطلبی ندیدم.
۹- اینگه فرمودید شاهد بهره وری حداکثری عقل در ماتریدیه متقدم هستیم، این مطلب نسبت به فرقه ماتریدیه درست است اما نسبت به فرق معاصرشان درست نیست.
در ادامه جناب آقای مهاجری این نقدها را باعق غنی تر شدن تحقیق دانست و البته کلیت این نقدها را بخاطر محدود بودن تحقیق خودشان، وارد ندانستند زیرا بحث از سایر شخصیت‌ها و سایر آثار و… در تحقیقات مفصل انجام می‌شود و این تحقیق عهده‌دار گوشه‌ای از بحث فرقه ماتریدیه است.
