به گزارش روابط عمومی انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه، حجت الاسلام دکتر رضا برنجکار در سومین روز از دومین دوره مدرسه تابستانی کلام امامیه که در روز پنج شنبه ۲۸ مرداد در مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان که به همت انجمن کلام حوزه – دفتر اصفهان برگزار گردید به بررسی علم امام از منظر قرآن و احادیث پرداخت.
حجت الاسلام دکتر رضا برنجکار رئیس انجمن کلام اسلامی حوزه در ابتدا با طرح تفاوت مبنایی نگاه متکلمان و فیلسوفان به بحث خلقت گفت: مبنای نظر کلامی با مبنای نظر فلسفی متفاوت است. کلام، استدلالات مبتنی بر نظریه صدور را قبول ندارد و بر همین اساس علیت فاعلی ائمه را نیز نپذیرفته، بحث ضرورت علم مطلق مجردات را هم رد می کند. در مقابل مبنای متکلمان بر خلقت لا من شیئ است که خدا به هر که هر آنچه بخواهد می دهد و به هر که هر چه نخواهد نمی دهد.
وی سپس در باب ضرورت بحث از علم امام گفت: علم از بارز ترین کمالات است. چه برای خداوند چه برای بشر. علم و قدرت دو خصیصه مهم الهی و علم و تقوی افضل فضایل بشری است و ملاک افضلیت ائمه علیهم السلام نیز علم است و به گونه ای که خود ائمه علم خود را از فضایل می دانستند و با آن محاجه می کردند. در کتاب کافی از امام صادق علیه السلام روایت شده که «خداوند کسی را حجت الهی قرار نمی دهد که وقتی مورد سوال قرار بگیرد و بگوید نمی دانم» از این رو علم خاص مهم ترین ویژگی حجت خداست.
قائم مقام و مشاور عالی پژوهشگاه قرآن وحدیث در ادامه گفت: در کتاب کافی بخش عمده ای از کتاب الحجه مربوط به علم امام است. کافی یکی از بهترین کتاب ها در حوزه علم امام است. البته ممکن است برخی روایات ضعیف باشد، اما مجموعه ی این روایات قابل انکار نیست زیرا در مورد این روایات باید به روش اصولیون مجموعه نگری شود و با این کار اساس علم خاص امام بی تردید قابل اثبات است.
ایشان در بخش بعدی مباحث خود با اشاره به منابع و سرچشمه های مختلف علم امام منطبق بر روایات گفت: در باب علوم امام چند منبع، دسته و شکل را می توان ذکر کرد:
الف) علوم انتقالی از پیامبر که این دسته خود شامل علم القرآن، علم دیگر کتب آسمانی، کتاب جامعه و الف باب می شود. در کتاب کافی سه باب ما عند الائمه من کتب الأولین کتب الأنبیاء التورا و الإنجیل و الزبور و صحف إبراهیم و أنَّ الْأَئِمَّهَ ع عِنْدَهُمْ جَمِیعُ الْکُتُبِ الَّتِی نَزَلَتْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنَّهُمْ یَعْرِفُونَهَا عَلَى اخْتِلَافِ أَلْسِنَتِهَا و بَابُ أَنَّ الْأَئِمَّهَ ع یَعْلَمُونَ جَمِیعَ الْعُلُومِ الَّتِی خَرَجَتْ إِلَى الْمَلَائِکَهِ وَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الرُّسُلِ به علم امام به همه کتب آسمانی از جمله قرآن اشاره دارد. همچنین بر اساس روایاتی که در کافی و دیگر کتب روایی داریم، کتابی با املای پبامبر و خط امیرالمومنین وجود داشته که تمام مسائل شرعی و «کل شیء یحتاج الناس الیه» در آن بوده که از آن به کتاب جامعه یاد می شده است و این کتاب از طریق رسول خدا (ص) به ائمه رسیده است. همچنین روایاتی داریم که پیامبر خدا (ص) هزار باب از علم را به امیرالمومنین (ع) آموختند که از هر کدام هزار باب باز می شد.
ب) علوم انتقالی از ملائکه که مصحف فاطمه (س) و تحدیث از طریق «نقر در سمع» و الهام از طریق «نکت (ایجاد) در قلب» در ذیل آن قرار دارد. دو باب فِیهِ ذِکْرُ الصَّحِیفَه وَ الْجَفْرِ وَ الْجَامِعَه وَ مُصْحَفِ فَاطِمَه ع و باب أنَّ الْأَئِمَّه ع مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُون در کتاب کافی به احادیث متعددی درباره این منبع علم اشاره دارد.
ماجرای پرسش شخص از روایت الف باب و پاسخ حضرت صادق علیه السلام: الف باب / جامعه / الجفر/ مصحف فاطمه (س) /!!) / علمی که آن به آن داره میاد…!
ج) علوم اخذ شده از خداوند که این دسته نیز شامل علم الهامی از طریق روح القدس و علم به اسم اعظم خداست که ابوابی نظیر فِیهِ ذِکْرُ الْأَرْوَاحِ الَّتِی فِی الْأَئِمَّه ع و باب الرُّوحِ الَّتِی یُسَدِّدُ اللَّهُ بِهَا الْأَئِمَّه ع بر این نوع از علم امام دلالت دارد.
دکتر برتجکار در ادامه با ذکر نکاتی درباره علم امام گفت: البته ذکر چند نکته لازم است اولا اینکه ائمه ۷۲ حرف از ۷۳ حرف از علم و همچنین اسم اعظم را می دانند زیرا محال است ائمه حرف آخر را بدانند چرا که حرف آخر علم، علم به اموری است که اصلا تقدیر نشده است و لذا تنها خدا آن را می داند. دلیل این محذور نیز آنست که علم تا از ذات خداوند خاج نشود، امکان آگاه شدن به آن وجود ندارد چون لازمه آگاهی از علم ذاتی احاطه به ذات خداست. ثانیا علم ائمه منحصر به علم دین نیست. و علم زبان ها، انساب، بلایا و منایا و علم به ضمائر و… را هم شامل می شود. ثالثا مطابق روایات علم امام به ماکان و ما کائن الی ان تقوم الساعه علم بالفعل است نه علم شأنی.
استاد دانشگاه تهران در بخش بعدی سخنان خود به تفاوت علم امام و علم خدا اشاره کرده و گفت: علم امام با علم الهی از چند جهت تفاوت دارد: ۱- علم خدا ذاتی و علم امام اکتسابی است البته نه اکتسابی مثل سایر انسان ها بلکه اکتسابی در مقابل ذاتی خداوند. ۲- علم خداوند قدیم است و در اندیشه دینی هیچ چیز غیر خدا قدیم نیست در حالی که علم امام حادث است و لحظه به لحظه هم افزایش می یابد. ۳- علم امام مقید است در حالی که علم خداوند مطلق است. در روایات چنین آمده که خداوند دو علم دارد. علم ذاتی و مکنونی که بدا هم از آن نشأت می گیرد و علمی که آن را به ملائکه و حججش آموخته است. از سوی دیگر مطابق روایات امام به اموری که در آن بدا رخ می دهد علم ندارد. به عنوان نمونه امیرالمؤمنین (ع) می فرمایند: اگر آیه «یمحو الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب» نبود، تمام آنچه تا قیامت رخ خواهد داد را می گفتم. در حالی که علم خدا قطعا شامل این امور هم می شود. همچنین عقلا محال است که امام به ذات حق تعالی علم داشته باشد. پس چند دسته از علوم از گستره علم امام خارج می شود و علم امام به همین دلیل مقید خواهد بود.
دکتر برنجکار بر پایه همین تمایزات به تبیین معنای علم غیب امام پرداخت و گفت: اگر منظور از علم غیب علمی باشد که انسان های عادی به طور عادی نمی دانند، بله این علم غیب را امام داراست لکن ما انسان ها این علم غیب را بی نهایت می بینیم حال آنکه بی نهایت نیست. اما معانی دیگری هم برای علم غیب هست که امام واجد آنها نیست: الف) علومی که واجدیت آنها محال است مثل علم به ذات الهی و احاطه مخلوق بر خالق ب) علومی که غیب مطلق اند، یعنی از ذات خدا خارج نشده و تقدیر نشده اند و امام عقلا بدان دسترسی ندارد. ج) علومی که خلق عادی ندارند ولی یا یا خدا آنها را مخفی کرده از امام مخفی است و و یا جز علوم بدائی اند یعنی علم اتفاقات پس از بدا.
ایشان در پایان با اشاره به نکته مهمی درباره روایان احادیث امامت شناسی گفت: راویانی که در کتب رجالی به عنوان غلو تضعیف شده اند دو دسته اند. گروهی که توسط ائمه محکوم شده اند و ائمه آنها را طرد کرده اند که روایات این دسته معتبر نیست اما دسته دیگری هم هستند که جزو اصحاب ائمه بوده اند ولی «افشای سر» می کردند و به همین دلیل متهم به غلو شده اند ولی در حقیقت غالی نبوده اند. باید توجه داشت که روایات این دسته قابل اعتماد است.
لازم به ذکر است دومین دوره مدرسه تابستانی کلام امامیه با موضوع تبیین ابعاد نظریه امامت در روزهای ۲۶ تا ۲۸ مرداد سال ۹۵ با حضور جمعی از اساتید برجسته کلام از جمله حجج اسلام آقایان دکتر برنجکار، سبحانی، قاضی زاده، خسروپناه، قدردان قراملکی، صفری فروشانی، نصیری و … به مدت سه روز از سوی انجمن کلام اسلامی حوزه در مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان برگزار می شود.
